วิชาการใช้เหตุผล

เมื่อวันศุกร์ที่ผ่านมา ผมได้ไปกินข้าวเย็นกับ อ. กนิษฐ์กับ อ. เกษม และ Jonathan Berg กับภรรยา ในโอกาสที่ Jonathan เดินทางมาเมืองไทยและภาคได้เชิญเขามาบรรยายเรื่องปรัชญาภาษา ในการสนทนากันเราได้พูดกันเกี่ยวกับรายวิชาการใช้เหตุผล ซึ่งเป็นวิชาบังคับที่ภาคต้องสอนให้แก่นิสิตอักษรปีหนึ่งทุกคน ปัญหาก็คือว่า ในแบบประเมินที่คณะอักษรให้นิสิตที่กำลังจะจบปีสี่เขียน พบว่านิสิตส่วนใหญ่มีปัญหากับวิชานี้เป็นอย่างมาก จนเรียกได้ว่าในบรรดารายวิชาบังคับของคณะฯทั้งหมด วิชาการใช้เหตุผลดูจะเป็นวิชาที่นิสิตไม่ชอบมากที่สุด มีข้อเสนอแนะให้ปรับปรุงแก้ไขมากที่สุด

เราก็พูดกันว่าจะทำอย่างไร ปัญหาบางอย่างเป็นเรื่องของการจัดการ เช่นภาควิชาปรัชญาแบ่งการสอนวิชานี้ออกเป็นกลุ่มๆถึงสิบกลุ่ม และแต่ละกลุ่มก็มีการสอนแยกเด็ดขาดออกจากกัน คือผู้สอนแต่ละกลุ่มเลือกเน้อหาของตนเอง เลือกหนังสือของตนเอง เลือกวิธีการสอนของตนเอง ออกข้อสอบเอง แล้วก็ตัดเกรดเอง ทำให้นิสิตบอกว่าวิชานี้เหมือนกับเล่นรูเล็ตรัสเซีย คือถ้าไปเจออาจารย์ที่ใจดีก็โชคดีได้เกรดดีๆไป แต่ถ้าไปเจออาจารย์ที่โหดหน่อยก็แย่ เรื่องนี้ก็เป็นปัญหาสำคัญ แต่ก็ยังไม่เท่ากับปัญหาที่หนักหนาสาหัสมากกว่า คือปัญหาเกี่ยวกับเนื้อหาวิชานี้โดยตรง และบทบาทกับวัตถุประสงค์ของวิชานี้ในการศึกษาของนิสิตในคณะอักษรศาสตร์

วัตถุประสงค์หลักของวิชาเกี่ยวกับการใช้เหตุผล ที่มีสอนกันทั่วโลก (ไม่ใช่เฉพาะที่คณะอักษร จุฬา) ก็คือมุ่งฝึกให้ผู้เรียนรู้จัก “คิดเป็น” และ “มีวิจารณญาณ” สามารถแยกแยะได้ว่าการอ้างเหตุผลใดน่าเชื่อถือ แบบใดไม่น่าเชื่อถือ ความสามารถนี้เป็นสิ่งจำเป็นอย่างยิ่ง และการเสนอความคิดเห็นเกี่ยวกับการศึกษาไม่ว่าที่ใด ก็จะเน้นที่ความสามารถทำนองนี้เป็นหลัก ทั้งนี้เพราะว่าในโลกสมัยใหม่ที่มีการพยายามโน้มน้าวใจผู้คนด้วยข้อมูลข่าวสารจำนวนมหาศาล การมีความสามารถในการแยกแยะว่าข้อมูลใดน่าเชื่อถือเป็นสิ่งสำคัญอย่างยิ่ง เรียกได้ว่าเป็นเป้าหมายสำคัญที่สุดของการศึกษาเลยก็ว่าได้ เมื่อเป็นเช่นนี้เหตุใดการสอนวิชาการใช้เหตุผลที่คณะอักษร จุฬาฯ จึงมีปัญหามากมายขนาดนี้

ปัญหาเกี่ยวกับเนื้อหามาจากว่า คณาจารย์ในภาควิชาปรัชญา ยังไม่เห็นพ้องกันว่าการสอนให้ผู้เรียน “คิดเป็น” หรือ “มีวิจารณญาณ” นั้นต้องทำอย่างไร หลายคนยังเห็นไม่ตรงกันเลยว่า “วิจารณญาณ” แปลว่าอะไร ในการประเมินของนิสิต หลายคนเขียนมาว่า วิชานี้ไม่มีประโยชน์ ก็ต้องสืบสวนต่อไปว่าที่นิสิตบอกเช่นนี้มาจากวิธีการสอนที่ไม่ถูกต้อง หรือถึงแม้ว่าสอนถูกแล้ว นิสิตก็ยังเห็นว่าไม่มีประโยชน์อยู่ดี เนื่องจากไม่มีหลักฐานในตอนนี้ที่จะแสดงได้ว่าการสอนวิชานี้ในกลุ่มต่างเป็นไปอย่างถูกต้องหรือไม่ จึงตั้งเป็นสมมติฐานก่อนว่า แม้จะสอนถูกแล้ว แต่นิสิตก็ยังไม่เห็นประโยชน์อยู่ดี

คำอธิบายแบบหนึ่งที่มักจะมีผู้เสนอขึ้นมาเพื่อตอบคำถามว่า เหตุใดนิสิตจึงมักเห็นว่าวิชานี้ไม่มีประโยชน์ก็เพราะว่ามีวิชานี้มีเนื้อหาที่ “เป็นนามธรรม” (abstract) เกินไป ข้อเสนอเพื่อแก้ปัญหานี้ก็คือ แทนที่จะเน้นไปที่รูปแบบของการอ้างเหตุผล ซึ่งเป็นเนื้อหาของวิชาตรรกวิทยา ก็เน้นไปที่เนื้อหาของเรื่องแต่ละเรื่องที่นำมาเป็นตัวอย่างในการวิเคราะห์แทน ตัวอย่างเช่น สมมติว่านิสิตกำลังวิเคราะห์แบบฝึกหัดที่เป็นข้อเขียนเกี่ยวกับการเมืองไทยปัจจุบัน ที่พยายามโน้มน้าวใจคนอ่านให้เห็นคล้อยตามผู้เขียน เป้าหมายของการวิเคราะห์ก็คือให้นิสิตมองเห็นว่าการอ้างเหตุผลของผู้เขียนบทความมีน้ำหนักมากพอที่จะทำให้บทความน่าเชื่อถือหรือไม่ ข้อเสนอในการทำให้การวิเคราะห์เป็นนามธรรมน้อยลงคือ แทนที่จะใช้หลักเกณฑ์ทางตรรกวิทยาที่มีในตำราวิชานี้ ก็ให้ดูที่เนื้อหาแทน หมายความว่าเนื้อหาเกี่ยวกับการเมืองไทยปัจจุบัน ผู้วิเคราะห์จำเป็นต้องมีความรู้เกี่ยวกับการเมืองไทยปัจจุบัน อาจจะรวมทั้งเบื้องหน้าเบื้องหลัง ความลับต่างๆที่ฝ่ายแต่ละฝ่ายไม่อยากให้สาธารณชนรับรู้ ฯลฯ มิฉะนั้นแล้วก็จะวิเคราะห๋บทความนี้ไม่ได้

ปัญหาของการคิดแบบนี้ก็คือว่า วิชานี้คือวิชาการใช้เหตุผล ไม่ใช่วิชาการเมืองไทยปัจจุบัน ดังนั้นเราไม่อาจคาดหวังให้ผู้เรียนวิชานี้ต้องรู้การเมืองไทยอย่างละเอียด ยิ่งไปกว่านั้นตัวอย่างที่นำมาวิเคราะห์ก็ไม่ได้มาจากการเมืองอย่างเดียว เพราะมีเรื่องอื่นๆที่น่าสนใจอีกเป็นจำนวนมาก เช่นปัญหาเกี่ยวกับการทำแท้ง ซึ่งมีการถกเถียงกันว่าควรแก้กฎหมายทำแท้งเพื่อเปิดโอกาสและทางเลือกให้แก่ผู้หญิงมากขึ้นหรือไม่ หากเราไม่เน้นที่รูปแบบของการอ้างเหตุผลที่ใช้ได้กับเรื่องต่างๆ เราก็ต้องคาดหวังว่านิสิตที่จะวิเคราะห์บทความเกี่ยวกับการทำแท้ง ต้องมีความรู้ด้านนี้เพียงพอ ซึ่งการคิดเช่นนี้ก็จะทำให้ผู้ที่ได้รับการยอมรับให้เสนอความเห็นเกี่ยวกับการทำแท้งได้ ต้องเป็นแพทย์เฉพาะทางสูติ-นรีเวชวิทยาเท่านั้น เพราะเป็นแพทย์ที่ได้รับอนุญาตให้ทำแท้งได้หากเป็นไปตามเงื่อนไขที่กฎหมายกำหนด และมีความรู้เกี่ยวกับกระบวนการทำแท้งอย่างมืออาชีพ ดังนั้นประชาชนธรรมดาไม่สามารถเสนอความเห็นเกี่ยวกับความถูกต้องหรือไม่ถูกต้องของกฎหมายห้ามทำแท้งได้

การคิดแบบนี้ก็ไม่เป็นผลดีแก่ระบอบประชาธิปไตยเท่าใดนัก เพราะหากจะมีระบอบการปกครองใดที่จำเป็นต้องให้ประชาชนมีวิจารณญาณอย่าที่พูดอยู่นี้ ก็จะต้องได้แก่ประชาธิปไตย ในประชาธิปไตยมีความเชื่อมั่นว่าประชาชนควรเป็นผู้ตัดสินใจในแนวนโยบายต่างๆในขั้นสุดท้าย และประชาชนมีความรู้ความเข้าใจเพียงพอ เพราะเป็นวิถีชีวิตของประชาชนเองที่จะเลือกทางเดินแบบใด การมีความรู้เฉพาะทางก็มีบทบาทเพียงแค่เสนอทางเลือกและวิเคราะห์ผลกระทบต่างๆหากเลือกทางนั้นทางนี้ท่านั้น

ดังนั้น การเน้นที่เนื้อหาเรื่องแต่ละเรื่องที่นำมาเป็นตัวอย่างในการวิเคราะห์จึงทำไม่ได้ทั้งหมด เราจำเป็นต้องอาศัยการวิเคราะห์ในเชิงนามธรรมที่เป็นรูปแบบของตรรกวิทยาอยู่ดี คือการมองเห็นภาพรวมว่า แม้เนื้อเรื่องจะเป็นการเมืองหรือเรื่องทำแท้ง หรือเรื่องอื่นๆ เช่นศาสนาหรือการหาแฟน ฯลฯ เราสามารถใช้หลักการเดียวกันได้ และหลักการนี้เองที่เราควรมุ่งให้นิสิตเรียนในวิชาการใช้เหตุผล ส่วนการนำเสนอหลักการว่าควรจะนำเสนอแบบใด เช่น แบบเน้นการเสนอเหตุผลแบบ “ไม่เป็นทางการ” (informal) ซึ่งไม่เน้นเรื่องการใช้สัญลักษณ์หรือแบบแผนที่มีลักษณะเป็นแบบคณิตศาสตร์ หรือใช้แบบแผนทางคณิตศาสตร์บ้างนั้น เป็นประเด็นปลีกย่อยที่จะนำเสนอในรายละเอียดในอีกบทความหนึ่ง